“Kanunsuz Topraklar” dizisinin hatırlattıkları (2)
Gazi Mustafa Kemal Atatürk: “Zonguldak’ın derin toprakları altındaki servet-i madeniyye ne kadar kıymetli ise, bizim nazarımızda Zonguldak da o kadar çok kıymetli bir vilayetimizdir. (26 Ağustos 1931)
1923’te Lozan görüşmeleri sürerken toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde Atatürk; “Ülkemizin kalkınmasını sağlamak için, önce ekonomik yönden kalkınmanın sağlanması, yer altı ve yerüstü doğal kaynaklarımızı kendimizin işleyerek, milletimizin çağdaş medeniyetin sahip olduğu düzeye eriştirilmesi temel amaç olarak benimsenmiştir.” der.
Atatürk görüldüğü üzere madenlerimizi kendimizin işlememiz konusuna çok önem vermektedir. Kongre’de madencilik sektörü ile ilgili olarak kabul edilen 5. madde bu çerçevede çok önemlidir:
Madde 5- Türkiye halkı, servet itibariyle bir altın hazinesi üzerinde oturduğuna vâkıftır…(farkındadır) Madenleri kendi millî istihsali için işletir ve servetlerini herkesten fazla tanımaya çalışır.”
Bu kararlardan hareketle; 1924’te maden mühendisi yetiştirilmesi amacıyla Maadin ve Sanayi Mekteb-i Âlisi kurulur. Aynı yıl Türkiye İş Bankası’nın kurulmasıyla madencilik alanında yeni yatırımlar yapılır ve Zonguldak Havzası’nda dört şirket faaliyete geçirilir. 1925’te maden işletme ve kredi sağlama amacıyla Sanayi ve Maadin Bankası kurulur. 1926’da Türk Kömür Madenleri T.A.Ş., Kozlu Kömür İşleri T.A.Ş., Kireçlik Kömür Madenleri T.A.Ş. kurulur ve İş Bankası’nın kurduğu Maden Kömürleri İşleri T.A.Ş., Üzülmez’de faaliyete geçer. 1927’de Kilimli Maden İşleri T.A.Ş. kurulur ve Amasra Kömür İstimar Mıntıkası T.A.Ş., Amasra vilayetinde kömür arama çalışmalarını başlatır.
İzmir İktisat Kongresi’nde kabul edilen kalkınma ve sanayileşme politikaları doğrultusunda yabancı sermaye; kömür, bakır ve krom maden işletmeciliği başta olmak üzere, bu sektöre ortaklıklar şeklinde girmiştir. Bu dönemde Devlet, özel sektörün gelişmesini teşvik etmek amacıyla, 1927’de bir Teşvik Yasası çıkarmıştır. Bu yasa hem devletçiliğin anlamını ortaya koyması, hem de millî sanayileşme politikasının başlatıcısı olması açısından çok önemliydi.
1932 yılında hazırlanmaya başlanan ve 1934 yılında Sümerbank ve İş Bankası’nın desteği ile uygulamaya konan Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (BBYSP) nda madencilik sektörü ile ilgili olarak çok önemli dört amaç benimsenmiştir. Bunlardan 2. madde özellikle çok önemlidir ve günümüze de ışık tutmaktadır: Şöyle:
Zamanla artacak olan sanayi kuruluşları ve taşıma araçları için gereken yakıt ve ana madde ihtiyaçlarının millî kaynaklardan temin edilmesi ve bu hususta maden kömürü ve demir üretimine özel önem verilmesi…
1933 yılından sonra millileştirme politikasıyla çok sayıda maden işletmesi yabancılardan geri alınır. 1934’te Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası işletmeye açılır. 1935’te madenlerimizin sistemli olarak araştırılması ve işletilmesi için aynı zamanda da enerji üretimi ve dağıtımı alanlarında faaliyet göstermek üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) ile Etibank* kurularak madencilik sektörünün kurumsallaşması sağlanır. MTA ve Etibank’ın kurulmasından sonra madenler yabancı ve özel sermaye sahiplerinden satın alınarak devletleştirilmiş ve sonucunda devletin madencilik sektöründe doğrudan yatırımcı ve işletmeci olarak çalışması mümkün olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk, 1935 ve 1936 yılı TBMM açılış nutkunda madencilikle ilgili olarak şunları söyler:
“Maden işleri yeni bir açılma devresindedir. Maden mühendislerimizi ihtiyaca yeter sayı ve değerde yetiştirmeye önem vermek gerekir.”
“Kömür havzasının rasyonel işletilmesi için tedbirler aramak da lazımdır.”
“Maden işletilmesi inkişaf (gelişme) halindedir. Madenlerimiz bizim başlıca döviz kaynağımız olduğu için de yüksek dikkatinizi celbe (çekmeğe) değerlidir.”
“MTA’nın çalışmalarına azamî inkişaf vermesini ve bulunan madenlerin planlı şekilde hemen işletmeye alınması lazımdır. Elde bulunan madenler için üç yıllık bir plan yapılmalıdır.”
1936’da Ergani Bakırı T.A.Ş.’yi Alman Deutche Bank (Deutche Bank und Disconto-Gesellschaft)’tan, Fransızların elinde bulunan Ereğli Şirketi İşletmeleri (liman, demiryolu ve maden hakları ile işletme tesisatı) ni satın alınır. 1937’de Kütahya Değirmisaz Linyit Yatağı özel sektörden satın alınarak işletmeye açılır. Aynı yıl Karabük’te Karabük Demir Çelik Fabrikası’nın temeli atılır. Tesis iki yıl içinde tamamlanarak 1939’da işletmeye açılmıştır. 1937’de Etibank, Ereğli Kömürleri İşletmesi T.A.Ş.’yi (EKİTAŞ) kurar. Ereğli Şirketi’nin sahip olduğu tüm mal varlıkları Etibank’a devredilir. İhsaniye İtalyan ocaklarının ve Kömüriş’in İş Bankası ve Fransız hisselerinin alınmasından sonra, Kozlu Kömür İşletmesi, EKİTAŞ’ın bir kuruluşu olarak teşkilatlanır. Seyitömer Linyit Yatağı ve Tavşanlı Tunçbilek Linyit Yatağı’nın imtiyazları Etibank’a verilerek üretime geçilir. Aynı yıl Murgul Bakır Yatağı’nın işletme imtiyazları da Etibank’a verilmiş, ancak üretime geçilmesi 1951 yılında mümkün olmuştur.
Cumhuriyetin kurucuları birinci beş yıllık sanayi planının ardından ek olarak madencilik finansmanını da sağlayan üç yıllık bir maden işletme programı da hazırlamış ve uygulamaya koymuşlardır. Yetmemiş olacak ki, üç yıllık maden programının da içerisinde yer aldığı dört yıllık bir plan hazırlamışlardır. Ancak Atatürk’ün kısa süre sonra ölümü üzerine Reisicumhur seçilen İsmet İnönü, hükûmeti kurma görevini tekrar Celal Bayar’a vermiştir. Başvekil Celal Bayar 16 Kasım 1938 tarihinde TBMM kürsüsünden yaptığı konuşmada programın harfiyen ve olduğu gibi tatbik olunacağını söyler ve eski hükûmet programının kararlılıkla sürdürüleceğini ifade eder. Ancak üç yıllık planın uygulamaya konulması konusu hükûmet çevrelerinde rahatsızlık yaratır ve Bayar, Ocak 1939’da istifa eder; maden işletme programı tam olarak devreye konulamaz. 25 Ocak 1939’da kurulan Refik Saydam hükûmeti döneminde Üç Senelik Maden Programı’nın uygulamaya konulmasından vazgeçilir.
İşte “Kanunsuz Topraklar” dizisinin geçtiği yer Zonguldak ve tarih 1939…İktidarda Cumhuriyet Halk Partisi… Parti içinde çok zenginler ve özellikle de toprak ağalarından oluşan bir grup var. Bu grup aynı zamanda da Atatürk’ün sağlığında çok uğraştığı toprak yasasının çıkmasına engel olan grup… Anlaşılan o ki üç yıllık maden programından rahatsız olanlar da aynı grup; sonraki yıllarda Demokrat Parti’yi kuracak ve 1950 seçimlerinde iktidara gelerek ülkeyi on yıl yönetecek olan grup…
İşte dizi tam da bu yılı yani 1939’un Zonguldak’ındaki kömür madenlerini işleyen bir dizi ve bir sezon bile oynamadan kaldırılıyor. Dizinin bir bölümünde verilen mesajı burada paylaşıyorum: “1935 ve 1939 yılları arasında yabancıların elindeki maden işletmelerinin devletleştirilmesi, ülke güvenliğinin sağlanması ve memleketin kaynaklarının daha verimli bir şekilde kullanılması için Zonguldak’ta büyük çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar sırasında kayıplar verildi. Fedakârlıklar yapıldı. Bunların hepsi Atatürk’ün hedeflediği devlet madenciliğine çok büyük katkılar sağladı…”
***
Günümüz madenciliğinde gelinen durum o günlerden çok da farklı değil. Bu ayrı bir yazı konusu…
Türkiye Cumhuriyeti Devleti gerek siyasî gerek de coğrafî olarak çok özel bir bölgede yer almaktadır ve bizler ülkemiz konusunda azamî derecede dikkatli ve şüpheci davranmak zorundayız. Çünkü bu ülke bizim ve gidecek başka bir yerimiz yok.
Başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları olmak üzere tüm şehitlerimize selam olsun… Vatan size minnettardır.
Maden şehitlerinin aziz ruhlarına!..
Tülay Hergünlü – SMMM
Yararlanılan Kaynaklar:
* Etiler ya da Hititler. İlk madencilik ruhsatı MÖ 1600 yılında Anadolu da hüküm süren Eti uygarlığına ait olup, Ulukışla Gümüşköy’de bir kayaya oyulmuştur. Bu nedenle de “Eti” adı ayrı bir öneme sahiptir.
Türkiye Taşkömürü Kurumu (http://taskomuru.net/tr/tarihce/)
Mustafa Haydar Terzi, “Mustafa Kemal Atatürk Dönemi Türkiye Madenciliği” Atatürk Araştırma Dergisi, Kasım 2021 Sayı: 104 (https://atamdergi.gov.tr/tam-metin/773/tur)
“Cumhuriyet Dönemi Madenciliğimiz”, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, (https://www.maden.org.tr/meslegimiz/20_yuzyil_madencilik_sektorune_genel_bakis.php)
Yücel Namal, “Atatürk’ün Zonguldak Gezisi” (https://zonguldak.ktb.gov.tr/Eklenti/23233,ataturkzonguldakgezisi.pdf?0)